شکست جمهوری اسلامی در توسعه‌ی نفت و انرژی
منبع: کتاب تقلا برای توسعه در ایران
معادله‌ی انرژی در ایران از یک قرن پیش و با کشف و استخراج نفت برای همیشه تغییر کرد اما این تغییر همواره در جهت مثبت نبوده است. از آن زمان تا امروز مهمترین منبع درآمدی دولت‌های ایران صادرات نفت بوده در حالی که نزدیک به نیم‌قرن از کشف گاز در ایران می‌گذرد. اکنون ایران در رتبه‌ی دوم ذخایر گاز جهان و رتبه‌ی چهارم ذخایر نفت قرار گرفته است. این دسترسی آسان به منابع انرژی موجب شده طی دوران‌های مختلف و به‌ویژه پس از انقلاب اسلامی، نمودارهای مصرف در داخل ایران سر به فلک بکشندو توسعه‌ی نفت و انرژی به کلی ناکام بماند.
از دهه‌ی ۱۹۷۰ تا امروز میزان نسبت مصرف انرژی به درآمد، ۱۰ برابر شده و این درحالی‌ست که قیمت فرآورده‌ها و حامل‌های انرژی در ایران عملا کاهش یافته است. از سوی دیگر، سبد مصرف انرژی هم از اواخر دهه‌ی ۱۹۹۰ میلادی به این سو تغییر نا مبارکی داشته که طی آن گاز طبیعی بخش زیادی از مصرف فرآورده‌های نفتی را جایگزین کرده است. افزایش روزافزون جمعیت (از دهه‌ی ۱۳۶۰ به این سو) و دسترسی ارزان به گاز دو دلیل از دلایل این افزایش سهم هستند.
قیمت بنزین به‌عنوان یکی از شاخص‌های هزینه‌ی انرژی در ایران با دیگر نقاط جهان قابل مقایسه نیست. بهای بنزین از ۱۹۷۰ تا امروز طی ۴ دوره نوسان‌هایی داشته که منجر به واقعی‌شدن و به قیمت جهانی رسیدن آن نشده است. دو دلیل اصلی این ناکامی حکومت در منطقی کردن قیمت بنزین به نبود حاکمیت قانون و ترس از حکومت از اعراضات عمومی باز می‌گردد.
الکتریسیته یا همان قیمت برق هم روندی مشابه را در ایران طی کرده تا جایی که با درنظر گرفتن تورم و درآمد، هزینه‌ی آن از ۱۹۷۰ تا ۱۹۹۰ به جای افزایش ۸۰ درصد کاهش یافت.
نفت
تولید نفت در ایران به یک قرن پیش باز می‌گردد. از آن زمان تا امروز فراز و فرودهای مختلفی هم در بخش تولید و صادرات و هم در بخش‌های درآمد و مصرف وجود داشته که (متأسفانه) روندی منفی در مجموع این سال‌ها برجای گذاشته است. خلاصه‌ی تاریخچه‌ی این فاکتورها خود گویای دوره‌های تاریخی مختلف در حاکمیت است. تا سال ۱۹۵۶ تولید نفت ایران کمتر از ۱ میلیون بشکه در روز بود. پیش از ملی شدن نفت در ۱۹۵۱ ایران سهمی ۱۸ درصدی از فروش نفت از شرکت نفت بی پی دریافت می‌کرد اما با انعقاد قرارداد کنسرسیوم نخست، بین سال‌های ۱۹۵۶ تا ۱۹۶۰ تولید نفت ایران به ۵ میلیون بشکه در روز و سهمش از فروش به بیش از ۵۰ درصد افزایش یافت. در سال ۱۹۷۲ با مذاکرات تازه و تشکیل کنسرسیوم جدید ایران موفق شد تا ۹۰ درصد فروش نفت را دریافت و تولید خود را طی سال‌های بعد به بیش از ۶ میلیون بشکه در روز برساند که هنوز هم بالاترین رکورد تولید در ایران است اما این وضعیت دیری نپایی و در سال‌های بعد از آن به شدت تغییر کرد. با وقوع انقلاب در سال ۱۹۷۹ تولید نفت به یکباره به نصف کاهش یافت اما افزایش قیمت جهانی نفت موجب شد درآمدهای جمهوری اسلامی در سال نخست از محل صادرات نفت تغییر خاصی نکند. در دوسال بعدی با لغو قرارداد کنسرسیوم و همزمان ماجرای گروگانگیری سفارت آمریکا و وضع تحریم‌های این کشور علیه ایران، صادرات نفت تا آنجا کاهش یافت که درآمدهای ایران به سال‌های ابتدایی دهه‌ی ۱۹۵۰ بازگشت. در نهایت وقوع جنگ ایران و عراق، نبود سرمایه‌گذاری پس از انقلاب و افت توان تولید چاه‌های ایران به دلیل فرسایش در کنار کاهش قیمت جهانی نفت جمهوری اسلامی را ناگزیر کرد در سال ۱۹۸۸ قطعنامه‌ی آتش‌بس با عراق را بپذیرد و از ادامه‌ی جنگ خودداری کند. طی سال‌های پس از جنگ اگرچه در دولت هاشمی رفسنجانی سرمایه‌گذاری و افزایش تولید رخ داد و توانست تولید را به ۳/۵ میلیون بشکه در روز برساند اما قیمت‌های جهانی ثابت ماند و افزایش درآمد ایران به‌صورت تصاعدی نبود. بین دهه‌ی ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۲ که تحریم‌های جدید جهانی به منظور مقابله با برنامه‌ی هسته‌ای ایران آغاز شد، وضعیت درآمدی صادرات نفت نسبتا خوب بود اما با آغاز تحریم‌ها مجددا این وضعیت رو به وخامت گذاشت تا جایی که با آغاز دولت ترامپ و دور جدید تحریم‌ها صادرات نفت ایران به بین ۲۰۰ تا ۵۰۰ هزار بشکه رسید که البته از سوی ایران هرگز اعلام نشد و این برآوردهای اوپک و منابع ثانوی‌ست.
طی این سال‌ها استفاده از تکنولوژی‌های کهنه، قرارداد با شرکت‌های چینی و روسی و پیر شدن منابع نفت ایران موجب شده که میانگین هزینه‌ی تولید به ۱۰ دلار در هربشکه برسد چه اینکه بخش عمده‌ای از تولید با استفاده از تزریق گاز به چاه‌ها حفظ شده است؛ این رقم تقریبا برابر با میانگین جهانی تولید منابع متعارف است. برآورد می‌شود تا سال ۲۰۳۰ تولید نفت ایران تا ۴۰ درصد به دلیل این فرسودگی‌ها کاهش یابد یا برای حفظ آن هزینه‌ها افزایش داشته باشند.
نکته‌ی مهم دیگر این است که سهم مصرف داخل از طی سال‌های پس از انقلاب به‌شدت افزایش داشته و با کاهش تولید وصادرات، این سهم به بیش از ۸۰ درصد نیز رسیده که خود خبر از کاهش شدید در درآمدهای دولت می‌دهد.
گاز
شرکت ملی گاز ایران در ۱۹۶۰ یعنی تقریبا نیم‌قرن بعد از کشف و تولید نفت تأسیس شد و تا یک دهه بعد هم منابع گازی ایران اغلب کشف نشده بودند اما پس از آغاز به کار در این زمینه، منابع یکی پس از دیگری شناخته شدند. در میانه‌های دهه‌ی ۶۰ میلادی یک قرارداد صادرات گاز بین ایران شوروی آغاز دوران تازه‌ای در ایران شد. خط لوله‌ای جنوب غربی به شمال شرقی کشور را به یکدیگر متصل کرد و در ازای صادرات گاز صنایع مختلفی مانند ماشین‌سازی و فولاد از شوروی به کشور وارد شد.
در شرایطی که اغلب میادین گازی ایران ذخایر قابل توجهی از نفت همراه خود ندارند، کشف پارس جنوبی که با اختلاف بزرگترین میدان گازی کشف شده‌ی جهان است، وضعیت ایران در ذخایر جهانی را تغییر داد. این میدان که با کشور قطر مشترک است تا کنون ۱۰۰ میلیارد دلار از سرمایه‌گذاری ایران در حوزه‌ی نفت و گاز را به خود اختصاصا داده است. برآورد اولیه از میزان توان تولید و ارزش تولیدی آن ۴۰ میلیارد دلار در سال بود که معادل ۱۰ تا ۲۰ درصد از اقتصاد ایران در آن زمان محسوب می‌شد. (نکته اینجاست که باوجود تمام این توانایی‌ها، ایران امروز با کمبود گاز مواجه است و برای زمستان نیاز به واردات گاز دارد.)
علی‌رغم اینکه ایران جایگاهی جهانی و دور از دسترس در منابع نفت و گاز دارد، به دلیل فروش بسیار ارزان قیمت داخلی و تنش‌‌زایی بین‌المللی از سوی جمهوری اسلامی، اکنون جایگاهی نزدیک به صفر در بازار گاز جهان برای آن درنظر گرفته می‌شود. قیمت گاز در ایران برای مصرف کنندگان معادل ۵۰درصد هنری هاب و نزدیک به ۱۰ درصد قیمت مصرف کننده در آمریکاست. این وضعیت موجب شده ۲۵ درصد از تولید در مصرف خانگی، ۲۲ درصد تولید برق، ۳۴درصد مصارف صنعتی،۹درصد تزریق به چاه‌های نفت،۳درصد سوآپ و ۷درصد در صادرات مصرف شود.
نتیجه‌گیری
در مجموع ایران تا سال ۲۰۲۱ ۹/۱ تریلیون دلار از صادرات نفت درآمد داشته که ۵/۱ تریلون دلار آن در دوران جمهوری اسلامی کسب شده است. علی‌رغم وجود منابع کافی برای تولید حتی برای چندین دهه‌ی آینده، نبود سرمایه‌گذاری ، افزایش تقاضای داخلی (قیمت ارزان و گازکشی به بیش از ۹۰درصد خانه‌های ایرانی)، تنش‌های دائمی سیاسی بین‌المللی که موجب تحریم و انزوای ایران شده، امروز شاهد کسری بودجه، فقر فزاینده و کمبود انرژی در تمامی حوزه‌ها شامل بنزین، برق و گاز در جمهوری اسلامی هستیم.نتیجه اینکه نه‌تنها شاهد توسعه‌ی نفت و انرژی در سال‌های اخیر نبوده‌آیم بلکه دستاوردهایی که پیش از انقلاب ایجاد شده بود نیز از دست رفته‌اند.
@aposiran
